Tot het bittere einde toe

Robert Beekman

Legendarisch zijn die partijen die tot het bittere einde uitgespeeld worden. De twee verbitterde kemphanen kónden elkaar al niet luchten of zien, bieden dus ook niet voortijdig remise aan en pas als er alleen maar twee koningen op het bord staan, is het onvermijdelijke echt onvermijdelijk: ze schudden zwijgzaam elkaars hand. En anders grijpt de wedstrijdleider in met de mededeling dat het toch echt niet meer mogelijk is om te winnen. Of loopt één van beiden naar de wedstrijdleider om remise te claimen.

Nimzowitsch en Tarrasch, bijvoorbeeld. Tarrasch vond zijn tegenstander niets meer of minder dan een onbeschaamde vlegel die het lef had om hem volstrekt antipositionele zetten voor te schotelen. Eén keer stond hij dan ook direct na de opening op (er was helemaal niet zoveel aan de hand), wierp hij zijn handen ten hemel en riep uit: “Nog nooit in mijn hele leven heb ik zo gewonnen gestaan!” De partij werd na lange strijd op leven en dood beëindigd met twee koningen op het bord. Nimzowitsch zou hem die uitspraak nooit meer vergeven. Tot zijn laatste levensdagen zou hij Tarrasch als voorbeeld van de verouderde schaakstijl nemen. Zichzelf noemde hij modern.

Net zo legendarisch is de partij Barcza – Fischer, uit 1959. Gedeon Barcza was een Hongaarse grootmeester. Links ziet u een foto van hem. Fischer aan de andere kant was nog maar 16 jaar oud. Zo jong al. En zo jong al een onverzadigbare honger naar de winst. Drie keer werd de partij afgebroken, en telkens weer ging Fischer op zoek naar de winst. Langdurig werd zijn tegenstander van middelbare leeftijd uitgeknepen en telkens weer vond Barcza de juiste weg naar remise.

.

.

.

Op een gegeven moment ontstaat het eindspel links. Is dit nog te winnen? De enige kans is een eindspel van dames plus randpion. De computers hebben die naar winst uitgerekend, hoewel de vijftigste zet wel dik overschreden wordt. Ik heb ooit een keer die winstweg gevolgd. Dat was dus echt onmenselijk digitale rekenkunde, want een logica in het ontwijken van de schaakjes kon ik amper ontdekken. Het is in elk geval een geheel andere winstweg dan het dame-eindspel met b-pion of c-pion.

Zou Fischer dat gewonnen hebben tegen Barcza? Geen idee, maar ongetwijfeld vond Fischer van wel. Ongetwijfeld vond hij het aan zijn stand verplicht dat tegen deze patzer gewonnen moest worden. “Barcza? Wie is dat eigenlijk? Nooit van gehoord!”

Maar hoe krijg je dat eindspel met volle pion meer? Barcza bleef gewoon aan de a-pion hangen en dan resteert zwart weinig anders dan zelf een keer met de dame op a4 te slaan. Er ontstaat dan een koningseindspel met randpion en wit hoeft alleen maar veld c1 te bereiken. En dat gebeurt dus altijd. Simpel remise. Barcza loopt met zijn koning naar c1 en zegt: “Ik weet niet hoe het staat, maar ik bied remise aan.” Het antwoord van Fischer: “Ik weet ook niet hoe het staat, maar ik sta wel een pion voor.”

De partij gaat verder en om niet in drie keer dezelfde stelling te komen dan wel een patstelling te bereiken, moet zwart dus de pion geven. De diagram links is nu ontstaan. Barcza denkt zoiets als “ja, ik heb net al remise aangeboden waarop ik vreselijk op mijn nummer gezet ben, dus laat hem maar iets zeggen. Bovendien is twee keer achter elkaar remise aanbieden ronduit onfatsoenlijk.”

Hij kijkt nu vragend zijn tegenstander aan.

Maar Fischer kijkt onverstoorbaar naar het bord en doet hier nog twee zetten. Barcza is helemaal van slag. Dus zelfs een eindspel met twee koningen moet nog uitgespeeld worden!! Fischer kijkt nog een keer naar de stelling en laat de verschillende mogelijkheden nog eens op zich inwerken. De witte koning is al vastgezet aan de rand – het zwarte voordeel is dus onmiskenbaar. Maar hoe gaat de zwarte koning hem matzetten?!? Schoorvoetend biedt Fischer remise aan.

Het is al zet 105.

Dan stelt Fischer luchtigjes voor om tot postmortem analyse over te gaan. “Volgens mij heb ik ergens de winst gemist!” Maar Barcza is inmiddels de zenuwinzinking nabij en bedankt er beleefd voor. Volgens Tal, die erbij was, zou hij gezegd hebben: “Look, I have a wife and children. Who’s going to support them in the event of my untimely death!”

Links een jonge Fischer. En we blijven lachen.

Toch was er wel degelijk een moment dat Fischer de winst gemist had. Wilt u net als Fischer weten wanneer dat moment was? Zie hieronder.

Gedeon Barcza – Robert Fischer
Zürich, 1959

1.Pf3 Pf6 2.g3 g6 3.b3 Lg7 4.Lb2 O-O 5.Lg2 d6 6.d4 e5 7.dxe5 Pfd7 8.O-O Pc6 9.c4 dxe5 10.Pe1 Wits opening was al weinig flitsend, maar hier moge definitief duidelijk waarom de witspeler nooit wereldkampioen geworden is. Vanaf dit moment heeft wit maar één strategie: stilstaan, afruilen, stand houden en remise maken.
10…Pd4 11.Pc3 c6 12.Pd3 f5 Zwart besluit dan zelf maar naar voren te gaan. Het is de eerste van vele aanvalsgolven.
13.e3 Pe6 14.Pa4 De7 15.Dc1 Te8 16.f3 h5 17.De1 Dc1, f3 en De1. Need we say more?
17…Pg5 Deze zet blijkt bij nader inziens alleen maar tot ruil te leiden. Wellicht was de zet … b5 beter. Wits stukken worden teruggedrongen, de zwarte loper kan naar b7 en zwart kan proberen het initiatief op de damevleugel te pakken, nu de loper op g2 ingesloten is.
18.f4 e4 19.Lxg7 Dxg7 20.Pdc5 Pxc5 21.Pxc5 Pf7 22.Td1 b6 23.Pa4 Le6 24.Dc3 Tad8 25.Dc2 g5 26.Tf2 h4 27.Txd8 Txd8 28.Db2 Dg6 29.Lf1 gxf4 Hier een tweede moment dat Fischer waarschijnlijk nog even goed had willen kijken. Eerst slaan op g3 levert wit een achtergebleven pion op g3 op en zwart een gedekte vrijpion op e4. Duidelijk voordeel voor zwart, zou ik zeggen. Nu kan wit na hxg3 Tg2 doen.
30.exf4 Ph6 31.Tg2 Kf7 32.gxh4 Df6 33.Dxf6+ Kxf6 34.Le2 Lf7 35.Pb2 Td4 36.h3 Pg8 37.Kf1 Pe7 38.h5 Verhindert Pg6, maar de zwakte van pion f4 geeft zwart nog steeds een structureel voordeeltje.
38…Td2 39.Ld1 Td8 40.Ke1 c5 41.Td2 Td4 42.a3 Pc6 43.Tg2 Pd8 44.Kf2 Pe6 45.Ke3 Td8 46.Tg3 Th8 47.Pa4 Lxh5 48.Lxh5 Txh5 49.Pc3 Pxf4 Deze afwikkeling brengt de remise alleen maar dichterbij. Logischer lijkt Kf6-e7-d6. Het paard verschijnt op d5, maar dan is wel … b5 mogelijk. Ook kan zwart Pd4 spelen en de verzwakte pionnen op de damevleugel aanpakken (wits a3 was dan ook een onnodige verzwakking).
50.Pxe4+ fxe4 51.Kxf4 Th4+ 52.Ke3 Kf5 53.b4 a5 54.bxc5 bxc5 55.a4 Th7 Zetdwang. De witte koning kan niet verhinderen dat er Kf4 volgt.
56.Kf2
56…Tb7 Hier wordt echt een winst gemist. Als Fischer zich afvraagt waar dat moment dan was, dan was dit dat moment. Na Kf4 wordt de winst nog altijd binnengehaald.
– 56…Kf4 57.Tg4+ Ke5 58.Tg3 Kd4
– 56…Kf4 57.Tb3 Ke5 58.Tg3 Kd4 59.Ke2 Tb7 En nu is dezelfde manoeuvre vernietigend. De koning wordt naar de onderste rij teruggedrongen. 60.h4 Tb2+ 61.Ke1 Th2
57.h4 Kf4 58.Th3 Kg4 59.Th1 Kf4 60.Th3 Hier blijkt het verschil met direct … Kf4. Wit kan de toren achter de pion zetten en na Tb2 Ke1 Kg4 volgt Te3. Wit kan zich hier net handhaven: 60.Th3 Tb2+ 61.Kf1 Kf5 62.Tg3 Ke5 63.Th3 Kf4 64.h5 Kg4 65.Te3 Th2 66.Txe4+ Kf3 67.Kg1 Txh5 68.Te8 Th4 69.Ta8 Txc4 70.Txa5 Tc1+ 71.Kh2 Ke3 72.Ta8 Ta1 73.a5 c4 74.a6 Kd3 75.a7 Kc3 En remise.
60…Ke5 61.h5 Kd4 62.h6 Th7 63.Th1 Ke2 was wel zo simpel.
63…Kd3 64.Th5 e3+ 65.Ke1 Tb7 66.Td5+ De enige zet.
66…Kxc4 67.Th5 Th7 68.Ke2 Kb4 69.Th4+ En hier was Kxe3 was zo handig geweest. 69.Kxe3 Kxa4 Nu kan wit op verschillende manieren remise bereiken: Txc5, Ke4 of anders Kd3 en Kc2.
69…c4 70.Kxe3 Kb3 Nu stormt er na de e-pion een tweede pion naar voren toe! Nog altijd is remise echter binnen handbereik.
71.Kd2 c3+ 72.Kc1 Tf7 73.Td4 Tf6 74.Td8 Tf1+ 74…Txh6 75.Tb8+ Kxa4 76.Kc2 Th3 77.Tc8 En remise.
75.Td1 Txd1+ 76.Kxd1 Kb2 77.h7 c2+ 78.Ke2 c1=D 79.h8=D+ Kb3 80.De8 Dc4+ 81.Kd2 Dd5+ 82.Ke2 Kc2 83.Dc8+ Kb2 84.Db8+ Kc3 85.Dc8+ Kd4 86.Dh8+ Kc4 87.Dc8+ Kb4 88.De8 Dc4+ 89.Kd2 Dd4+ 90.Ke2 Db2+ 91.Kd3 Dc3+ 92.Ke2 Dc2+ 93.Ke3 Ka3 94.Db5 Dxa4 95.Dxa4+ Kxa4 96.Kd2 Kb3 97.Kc1 Ka2 98.Kc2 a4 99.Kc1 Kb3 100.Kb1 a3 101.Ka1 Kb4 102.Ka2 Kc3 103.Kxa3 Kc4 104.Ka4 Kc3 105.Ka3

1/2-1/2

Eindconclusie: niemand kan het zich permitteren om zo passief te spelen. Ook Barcza niet.

De Hongaarse meester Gedeon Barcza.