The Codebreakers
1 september 1939.
Nazi-Duitsland valt Polen binnen. Twee dagen later verklaren Engeland en Frankrijk de oorlog aan Duitsland. De tweede wereldoorlog is begonnen. Met dank aan het met Rusland gesloten Molotov-Ribbentroppact heeft Duitsland alle handen vrij om eerst Denemarken en Noorwegen te veroveren voordat mei 1940 Nederland, België en Frankrijk aan de beurt zijn.
De slag om Engeland begint. Bommenwerper na bommenwerper belaagt het eiland, terwijl de Duitse onderzeeërs het ene na het andere schip torpedeert dat Engeland vanuit Amerika wil bevoorraden. Engeland heeft het zwaar. Heel zwaar. Tot eind 1942 het tij keert. Geallieerde vliegtuigen vliegen dan zomaar regelrecht op de onderzeeboten af die bijna allemaal een enkeltje oceaanbodem krijgen.
De Duitse Enigma- en Lorenz-codes zijn gebroken!
1 september 1939.
De top van de schaakwereld speelt in Argentinië de achtste schaakolympiade. Met name de Europese teams zijn helemaal in verwarring. Wat moeten ze doen? In Europa is net de Tweede Wereldoorlog uitgebroken. Nagenoeg allemaal besluiten ze te blijven en door te spelen tot het geplande einde van deze olympiade: 19 september 1939.
Zo niet de Engelsen. Ondanks dat ze zich geplaatst hebben voor de A-groep, vertrekken ze hals over kop naar huis. Eenmaal thuisgekomen, blijkt de reden waarom. Stuart Milner-Barry, één van de hoofdrolspelers, is geworven voor Bletchley Park: het centrum waar de Duitse Enigma- en Lorenz-codes gebroken zullen worden! Stuart Milner-Barry werft op zijn beurt Conel Hugh O’Donel Alexander, tweevoudig kampioen van Engeland, die op zijn beurt Harry Golombek werft. Deze drie spelers van het Engelse olympiadeteam van 1939 rekruteren vervolgens een hele sloot Engelse, Schotse en Ierse topschakers die deel gaan uitmaken van Bletchley Park.
Bletchley Park, tegenwoordig een museum.
Codenaam voor dit project: Ultra. De Enigma- en Lorenz-codes zijn de namen van meerdere codeermachines waarmee berichten in een ander bericht omgezet kunnen worden en weer terug. Deze codes kennen een ongeëvenaard cryptografisch veiligheidsniveau. De Duitsers maken daarbij gebruik van polyalfabetische substitutie, oftewel zeer veel verschillende cijferalfabetten, tezamen resulterend in 150 biljoen mogelijkheden. Admiraal Karl Dönitz ziet evengoed de een na de andere Duitse onderzeeër van de aardbodem verdwijnen en ruikt onraad. De Duitse technici bezweren hem echter dat het onmogelijk is de Enigma codes te kraken, waarna Dönitz denkt aan verraad. Evengoed worden er nieuwe varianten van de machine gemaakt, die ook door de Engelsen gekraakt worden. Tot aan het einde van de oorlog blijven de geallieerden telkens de Nazi’s een stapje voor en historici zijn het erover eens dat het breken van de codes de oorlog zeker twee jaar korter heeft laten duren. Winston Churchill beweert achteraf alleen bang geweest te zijn voor de Duitse onderzeeboten en zou over Bletchley Park zeggen: “My geese that laid the golden eggs and never cackled.”
Overigens zijn de schakers niet de enige groep in het Ultra-team. Wiskundigen, andere academici, kruiswoordpuzzelaars en andere spelletjesmaniakken, iedereen die maar kan helpen wordt ingeschakeld. Zevenduizend mensen zijn permanent bezig geweest met het ontcijferen van berichten van de Duitsers over de hele wereld. Dit loopt op tot negenduizend aan het einde van de oorlog. Van hen heeft de geniale Alan Turing, grondlegger van de moderne informatica, de basis voor de ontcijfering gelegd. Bletchley Park is een van de grootste geheimen uit de oorlog. Pas in 1974 worden de geheimen pas onthuld met de publicatie van een boek.
In 1944 speelt Oxford University Chess Club tegen Bletchley Chess Club. De laatste wint met 8-4. Dat zegt u natuurlijk niet zoveel. Maar het is zo’n beetje hetzelfde als een ontmoeting tussen het eerste team van Schaakclub Utrecht, waarvan iedereen een rating van boven de 2350 heeft, en het eerste team van Schaakclub Oude Pekela. Teamleider Thomas Willemze vraagt zich verbaasd af hoe dit kan, want volgens de KNSB hééft Oude Pekela helemaal geen schaakclub. In Oude Pekela wonen volgens de KNSB slechts vier schakers, waarvan de beste een rating van 1600 heeft. Groot is dus de verbazing van de Utrechters als daar ineens Giri, Smeets en Van Wely komen opdraven, gevolgd door een hele serie sterke hoofdklassers, die gezamenlijk Utrecht in de pan hakken. In de krant staat de volgende dag de uitslag: “Utrecht – Oude Pekela 3 – 7”. Schakers in het land krabbelen verbaasd op hun achterhoofd.
Foto van de ontmoeting Oxford – Bletchley in het tijdschrift Chess, februari 1945. Vooraan, tweede van links: Alexander. Direct rechts achter hem: Golombek.
.
Harry Golombek, één van de codebreakers.