Peter de Jong
Het vijftigjarig bestaan van Schaakclub Utrecht werd gevierd met een bijzonder evenement: een vierkamp waarin behalve Utrechters ook Sonja Graf meedeed. Sonja Graf: in die tijd de op een na beste vrouwelijke schaakster ter wereld!
Het 50-jarig bestaan van de Schaakclub Utrecht werd op zaterdag 3 oktober en zondag 4 oktober 1936 gevierd in het gebouw voor Kunst en Wetenschappen aan de Mariaplaats.
Door de overvloed aan zowel nationale- en internationale toernooien had het bestuur gemeend het toernooi in eigen kring te vieren en slechts open te stellen voor leden en oud -leden van de club, zo sprak voorzitter Van Wijngaarden bij de opening van het toernooi.
Zo bestond de hoofdgroep van het toernooi uit drie recente clubkampioenen, Ir. H.J. van Steenis, Jhr. A.E. van Foreest, Mr. P.W. Meijlink en de enige gast van het toernooi Sonja Graf uit Duitsland.
Susanna (Sonja) Graf werd op 16 december 1908 in München geboren uit een gezin van Russische afkomst. Schaken leerde zij van haar broer en vader. Op jonge leeftijd liep Sonja van huis weg en belandde tijdens haar vlucht in een München’s koffiehuis waar geschaakt werd. Eerst nog al aandachtig toeschouwer, maar als snel werd zij uitgedaagd voor een partij en het duurde niet lang voor dat zij haar eerste partij won.
Op het moment dat het koffiehuis haar deuren sloot, vertelde Sonja dat zij werd opgehaald door haar broer. Feitelijk sloop zij weg en zocht zij een slaapplaats. Een vriendelijke huisbaas gaf haar een deken en een kussen. Zo bracht zij 9 maanden door in de club en leefde zij op koffie en lekkernijen van de gasten.
Hier leerde zij ook haar leermeester Siegbert Tarrasch (zie foto links) kennen die haar aanspoorde het spel te bestuderen. Dit was echter niets voor Sonja. Dit ging allemaal maar ten koste van haar speeltijd.
Het is niet geheel duidelijk wanneer Sonja Graf zich op het partijschaak heeft geworpen, maar de eerste signalen hierover dateren uit de beginjaren van 1930, als zij van Rudolf Spielmann in een simultaan wint. In ieder geval wint zij in 1932 een damestoernooi in Wenen.
Hierna komt zij ook uit in toernooien met mannelijke meesters maar het leidt niet tot de aansprekende resultaten, die de toenmalige wereldkampioen Vera Menchik (1906-1944) wel weet te behalen.
Vanaf 1933 doet zij ook geregeld Nederland aan, waarbij voor ons Utrechters het meest in het oog springt haar mini match met Olland, kort voor zijn dood in 1933, een match die in een 1-1 gelijkspel eindigt. In juli 1936 kan zij zich niet echt meten met de Nederlandse subtop en eindigt zij in Den Haag onderin in een door Discendo Discimus georganiseerde zeskamp.
Sonja Graf
Vera Menchik – Sonja Graf, 14e matchpartij om het wereldkampioenschap voor vrouwen te Semmering, 1937.
1.c4 e6 2.Pc3 d5 3.d4 Pf6 4.Pf3 Pbd7 5.e3 c6 6.Ld3 Le7 7.0-0 0-0 8.e4 dxe4 9.Pxe4 Pxe4 10.Lxe4 Pf6 11.Lc2 c5 12.dxc5 Da5 13.Le3 Lxc5 14.Ld2 Dc7 15.Lc3 Le7 16.De2 b6 17.Pg5 g6 18.Df3 Lb7 19.Dh3 h5 20.Tad1 Pg4
Zie de diagram links. Wit speelt nu de fabelachtige zet Td7 en zwart geeft gelijk op. Prachtige zet. Wit dreigt Dxh5 maar omdat zwart dan Dxh2 speelt en het paard op g5 hangt kan deze zet nu nog niet. Na Dxd7 wint Dxh5 wel.
21.Td7 1-0
Links: zittend Sonja Graf en achter haar Vera Menchik: nummer 2 en 1 van de wereld. Foto uit 1939.
Vanaf 1938, als zij noodgedwongen een toernooi in Polen moet verlaten, ondervindt zij de eerste weerstand van het Duitse regime dat haar weigert om nog verder onder de Duitse vlag te spelen.
Het is de voorzitter van de FIDE Alexander Rueb, die Graf nomineert voor het damestoernooi om de wereldtitel dat in 1939 te Buenos Aires wordt gehouden Zij treft hier opnieuw haar meerdere in Menchik en speelt onder de vlag “libre”. Tijdens dit toernooi, dat tegelijkertijd wordt gehouden met de schaakolympiade voor mannen, valt Duitsland Polen binnen. Graf besluit niet meer naar Duitsland terug te keren. Ook hier wint Menchik het toernooi met overmacht met een score van 18 uit 19. Graf eindigt 2e met 16 uit 19 maar overspeelt Menchik in de onderlinge partij, die haar de wereldtitel op had kunnen leveren.
Vera Menchik – Sonja Graf, Wereldkampioenschap voor vrouwen te Buenos Aires , 1939.
1.d4 d5 2.c4 e6 3.Pf3 Pf6 4.Pc3 Pbd7 5.e3 Lb4 6.Ld3 c5 7.0-0 0-0 8.Ld2 a6 9.cxd5 exd5 10.Tc1 c4 11.Lb1 Te8 12.Pe2 Ld6 13.Lc3 b5 14.Pg3 g6 15.Te1 Lb7 16.Te2 b4 17.Le1 a5 18.Pg5 Pg4 19.Ph3 f5 20.Pf1 Dc7 21.f4 Pf6 22.Lh4 a4 23.Pg5 De7 24.Te1 a3 25.b3 c3 26.Pf3 Dg7 27.h3 Ph6 28.Lxf6 Dxf6 29.Pe5 De7 30.Ph2 Tec8 31.Pf3 Pf7 32.Ld3 Tc7 33.De2 Dd8 34.Tc2 Dc8 35.Pxf7 Txf7 36.Lb5 Tc7 37.Ld3 Lf8 38.Pe5 Lg7 39.Kh2 Lf6 40.Tg1 Kf8 41.g4 Lxe5 42.fxe5 fxg4 43.Tf1+ Tf7 44.Txf7+ Kxf7 45.hxg4 Dd8 46.Kg3 Kg7 47.Df1 De7 48.Tf2 Tf8 49.Tf4 Lc8 50.Lc2 Le6 51.Txf8 Dxf8 52.Da6 De7 53.Ld1 Kf7 54.Kf4 h6 55.Df1 Kg7 56.Kg3 h5! 57.gxh5 Dg5+ 58.Kf2
Zie de diagram links. Nu één van de kansen die Graf nu had kunnen aangrijpen om de wereldtitel te veroveren: 58… Dh4 59.Kg1 Dg3 60.Dg2 (Kh1 Lf5) Dxe3 wint een pion met gewonnen stelling. 58… Df5+ 59.Lf3 Dc2+ 60.De2 Dxe2 Onder andere 60… Db2 won. 61.Kxe2 Lf5 Nog altijd wint g5. 62.hxg6 Kxg6 62.Le4 houdt nog remise. 63.Lxd5 Lb1 64.Kd1 Ld3 65.Lc6 Kf7 66.d5 Ke7 67.e4 Kf7 68.e6+ Kf6 69.e5+ Ke7 70.Lb7 Lg6 71.La6 Le4 72.Lc4 Lg6 73.d6+ Kd8 74.Lb5 1-0
Na een aantal jaren te hebben gewoond in Argentinië, vertrekt zij naar de Verenigde Staten en treedt zij in het huwelijk met de Amerikaan Stevenson. Zij doet nog wel een aantal pogingen om haar schaakcarrière voort te zetten maar de grote successen zijn nagenoeg voorbij. In 1965 overlijdt Sonja Graf op 56-jarige leeftijd.
Sonja Graf tegen Max Euwe
Naast Sonja Graf bestond de hoofdgroep uit de drie meeste recente clubkampioenen van de Schaakclub Utrecht. Mr. P.W. Meijlink in het seizoen 1932-1933, Jhr. A.E. van Foreest van 1933 tot 1935 en H.J. van Steenis in het seizoen 1935-1936. Door een langdurige ziekte was Utrecht’s sterkste speler Spanjaard niet in staat te spelen.
Meijlink is de meest onbekende van de drie. Hij speelt in de beginjaren van 1930 een aantal jaren in het 1e tiental van de Schaakclub Utrecht in de Hoofdklasse maar vertrekt naar D.S.C. te Delft. Op schaakgebied is hierna weinig meer van hem vernomen.
Van Foreest is dan al 73 jaar oud en Van Steenis de coming man. Zijn sterkste jaren komen in de jaren 1940 en 1950 met diverse deelnames aan het hoogovenschaaktoernooi te Beverwijk, een deelname aan het Nederlands kampioenschap te Enschede in 1952 en het hoogtepunt een deelname voor Nederland aan de Schaakolympiade te Moskou in 1956.
Het Utrechts Nieuwsblad van maandag 5 oktober 1936 meldt het volgende: “In de hoofdgroep wogen de krachten vrijwel geheel tegen elkaar op, te oordelen naar de omstandigheid, dat op een na alle partijen remise werden. De enige die een winstpunt vermocht te boeken van Sonja Graf die tegen Meijlink opende met het ongebruikelijke dame loperspel. De Oud-Utrechtse speler wist hiermede kennelijk geen raad en compromitteerde reeds op den zesde zet door het opspelen van zijn b-pion, zijn damevleugel zodanig , dat het wit weinig moeite kostte spoedig twee pionnen te veroveren.”
Deze winstpartij was voor Sonja Graf voldoende om het toernooi op haar naam te brengen.
Sonja Graf, P.W. Meijlink, Utrecht, 3 oktober 1936
1.d4 d5 2.Lf4 Pf6 3.e3 c6 4.Pd2 Lf5 5.c3 e6 6.Db3 b5 7.a4 Da5 8.Pgf3 Pbd7 9.h3
En dan zijn we nu aangekomen bij de diagramstelling links. Een belangrijk moment. Want het is niet de zet 6… b5 waardoor zwart automatisch twee pionnen verliest (zoals UN beweert), maar de nu komende zet: 9… Pb6. Na 9… b4 is er niet zoveel aan de hand. 9… Pb6 10.Pe5 Da6 11.Pxc6 Pc4 12.Dxb5 Dxb5 13.axb5 Pb6 14.Txa7 Txa7 15.Pxa7 Kd7 16.Pf3 Ld6 17.Lxd6 Kxd6 18.Pe5 Ta8 19.Pec6 Kc7 20.Le2 Kb7 21.0-0 Txa7 22.Pxa7 Kxa7 23.Ta1+ Kb7 24.f3 Pe8 25.e4 dxe4 26.c4 exf3 27.Lxf3+ Kb8 28.Ta6 Kc7 29.Lc6 Pf6 30.c5 Pc4 31.Ta7+ Kb8 32.b6 1 – 0
| Utrecht 1936 | |||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | ||||
| 1 | Graf, Sonja | * | ½& | ½ | 1 | 2.0 / 3 | |
| 2 | Van Steenis, HJ | ½ | *& | ½ | ½ | 1.5 / 3 | 2.25 |
| 3 | Van Foreest, A | ½ | ½ | * | ½ | ;1.5 / 3; | 2.25 |
| 4 | Meijlink, PW | 0 | ½ | ½ | * | 1.0 / 3 |
Sonja Graf tegen Meijlink
De receptie ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan vindt een week na het toernooi plaats in een van de zalen van het gebouw voor Kunsten en Wetenschappen en wordt druk bezocht.
Het wordt zo’n plechtige bijeenkomst als in die tijd gewoon is. Vol statige redevoeringen en officiële plichtplegingen. Er komt geen einde aan, zo lijkt het wel. De eerste spreekster is het oud-lid mevrouw Keyser-Bronsveld uit Bilthoven, die met dankbaarheid de avonden bij Schaakclub Utrecht memoreert. Zij biedt de club een fraaie mand met bloemen aan, waarvan zij hoopt dat die aangeboden wordt aan de vrouw van Arnold van Foreest, die elke donderdagavond haar man moet afstaan aan de club.
Dan de heer Van Trotsenburg, voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Schaakbond. Hij vindt een jubileum niet eens zo’n verdienste, maar wel als de vereniging in zo’n afgesloten tijdperk zoiets heeft weten te bereiken als Schaakclub Utrecht. Utrecht heeft steeds een belangrijke plaats in het Nederlandse schaakleven ingenomen en Van Trotsenburg spreekt de hoop uit dat dit nog lang zo zal blijven.
De voorzitter van Discendo Discimus, de heer Zittersteyn uitte de wens dat de schaakclub Utrecht zijn betere spelers zou blijven behouden. Vele bekende Nederlandse schakers hebben in Utrecht hun opleiding genoten en zouden deze zijn gebleven, dan had Utrecht meer succes in de landelijke competitie behaald. Hij gunde dit van ganser harte aan de club van Olland, de Foreesten en Leussen en nog zo velen die onafscheidelijk aan de naam van de Nederlandse schaakgeschiedenis zijn verbonden.
Vergelijkbare woorden waren er van de heer Versluijs, namens de Stichts Gooische Schaakbond en de heer Van Hartingsvelt, namens het Amsterdamse A.S.C. De heer Smit sprak namens het Bussumsch Schaak Genootschap dat met Utrecht de laatste jaren meestal speelde op de laatste plaats in de eerste klasse.
Ook lokale schaakclubs als de Utrechtse Christelijke Schaakvereniging en de Utrechtse Studenten Schaakvereniging zijn van de partij. Vele telegrafische en schriftelijke gelukwensen komen binnen, zoals van heersend wereldkampioen dr. Max Euwe en van Mr. A. Rueb, voorzitter van de wereldschaakbond FIDE. Ook van de Burgemeester van Utrecht, de gemeentesecretaris en van “Max Euwe”, de schaakclub aan de Noordzeestraat, wat getuigt van de nauwe band tussen Schaakclub Utrecht en de “Stichting schaken op school”, die vertegenwoordigd is door de heer W. Terpstra, Inspecteur van het Onderwijs.
Voorzitter Van Wijngaarden bedankt alle sprekers en is blij met de aanwezigheid van Eduard Spanjaard. Hij hoopt dat deze steunpilaar van het 1e tiental na langdurige ziekte weer snel van de partij zal zijn. Tot slot volgt een gongwedstrijd. Die wint Arnold van Foreest.
Het bestuur van Schaakclub Utrecht, omringd door de vele bossen bloemen die aangeboden zijn door andere schaakverenigingen. In het midden Van Wijngaarden. Links van hem Van Foreest, rechts van hem De Brie.