Een Utrechtse amateur en de opkomst van het “Polgaritis”

Tom de Jong in Wijk aan Zee 1990

Peter de Jong

Aan het eind van de jaren tachtig is het eerste team van de Schaakclub Utrecht te vergelijken met het Volendam van het betaald voetbal. Te goed voor de eerste klasse maar meestal net niet goed genoeg voor de hoofdklasse. De clubavonden in de nog oude “Remise” aan de Kanaalstraat worden zo goed bezocht, dat er voor de laatkomers niet altijd garantie is voor een plek in de speelzaal.

Echte uitschieters zijn er niet. Knoppert is eigenlijk de enige Utrechtse broodschaker uit die tijd. Het leeuwendeel bestaat uit enthousiaste amateurs.

Amateurs met baan willen in die tijd nog wel eens een weekje vrij nemen om te schaken. In de winter voor Wijk aan Zee en in de zomer voor Gent. In beide plaatsen loop je dan volop Utrechters tegen het lijf. In Wijk aan Zee streeft een aantal hiervan naar een hoger doel, een plek achter de paaltjes, tussen de grootmeesters. Tot 1982 is er een reserve meestergroep, waarvan het winnen recht geeft op een plaats in de Meestergroep. Echter, deelname aan deze groep vindt alleen plaats op basis van een uitnodiging hiervoor. In 1982 is gestart met een open inschrijving voor de reserve meestergroep. Een Nederlandse rating van ongeveer 2200 was hiervoor ruimschoots voldoende.

In 1983 behaalt Tom de Jong een verdienstelijke 3^e plaats, net voldoende voor promotie. Hierna speelt hij onafgebroken mee in deze groep. In 1985 voegt zich hierbij Maarten Etmans die net wel net geen 50% scoort, hetgeen een garantie is voor handhaving.

In 1989 gebeurt dan toch het bijna onmogelijke. Met een score van 6½ uit 9 wint Tom de Jong samen met Piet Peelen de reserve meestergroep (zie foto hierboven) en ontvangt een startbewijs voor de Grootmeestergroep B van 1990.

Het is zomer 1989 als in Amsterdam het jaarlijkse OHRA-toernooi wordt gehouden. Het komt niet vaak voor dat schaken voorpaginanieuws is in Nederland en zelfs het NOS-journaal haalt, maar dat is in 1989 wel degelijk het geval. Het heeft te maken met de uitbraak van ‘Polgaritis’. Een 13-jarig meisje uit Hongarije, die luistert naar de naam Judit Polgar, is een toeristische attractie in Amsterdam. Haar ongecompliceerde spel wordt vergeleken met dat van de jonge Tal. En als zij in de begin van het toernooi de arme Hans Ree van het bord combineert, gaan alle remmen los.

Judit is één van de drie Polgar-zussen. De oudste, Zsuzsa, speelt met wisselend succes dan al zo’n vijf jaar mee in mannelijke grootmeestertoernooien en schopt het jaren later tot wereldkampioene. De middelste, Sofia, presteert het om in 1989 in Rome een internationaal toernooi te winnen met 8½ uit 9 en behaalt hiermee een ratingprestatie van 2925, iets wat destijds alleen door Fischer is overtroffen.

Met deze informatie vooraf kunnen wij iets voorstellen bij de gedachte van de Utrechtse amateur dat hij niet helemaal gerust is op de goede afloop als bekend wordt gemaakt dat alle drie de zussen ook zullen meespelen in de B-groep van het Hoogovens Schaaktoernooi in 1990.

De Polgar zusters anno 1990.

Tom de Jong hierover in het clubblad van Schaakclub Utrecht van maart 1990: “Omdat ik vorig jaar bij verrassing (ook voor mijzelf) de reservegroep van de Hoogovens had gewonnen, viel mij dit jaar de eer om in de Grootmeestergroep B te spelen. Met gemengde gevoelens keek ik daar naar uit. Het is natuurlijk altijd leuk om tegen veel sterkere tegenstanders te spelen. Aan de andere kant is het beduidend minder prettig om door deze mensen als ‘lekker hapje’ beschouwd te worden. De voorbereiding was kort. Pas een weekje voor de start kon ik alle beslommeringen van me afzetten en me helemaal op schaken instellen, geholpen door Peters Chessbase, die een indrukwekkende hoeveelheid partijen van toekomstige tegenstanders ophoestte. De afloop is inmiddels bekend.”

Zsuzsa

In de 2^e ronde is Zsuzsa de eerste Polgar die De Jong treft. In een partij waarin zwart bijna volledig de overhand heeft gehad, ontstaat vlak voor het afbreken dit eindspel. De Jong moet een zet afgeven.

Tom de Jong (2350) – Zsuzsa Polgar (2500) Hoogovens-B Wijk aan Zee (2), 16 jan. 1990

Stelling na 61… Kh6 ½–½

Na 62.Kg4 is de stelling natuurlijk remise. Dit ziet Polgar ook maar ze doet nog een laatste onorthodoxe winstpoging waarbij zij haar tegenstander toch niet helemaal serieus lijkt te nemen en zegt: “I accept a draw on every legal move.” Nerveus opent De Jong de enveloppe, het zou toch niet! Nee, 62.Kg3-g4 is een legale zet en de eerste remise is een feit.

.

Sofia

Hierna de volgende ronde tegen Sofia. Het clubblad gaat verder met: “De Polgars speelden tot nu toe altijd de Panov-aanval tegen de Caro-Kann en ik had het eindspel dat op het bord komt, van te voren goed bekeken.”

Sofia Polgar (2410) – Tom de Jong (2350) Hoogovens-B Wijk aan Zee (3), 17 jan. 1990

1.e4 c6 2.d4 d5 3.exd5 cxd5 4.c4 Pf6 5.Pc3 Pc6 6.Pf3 Lg4 7.cxd5 Pxd5 8.Db3 Lxf3 9.gxf3 Pxd4 10.Dxb7 e6 11.Lb5 Pxb5 12.Dc6 Ke7 13.Dxb5 Dd7 14.Pxd5 Dxd5 15.Dxd5 exd5

Het bekende “Panov-eindspel”.

16.Lf4 Kf6 17.0–0–0 Td8 18.The1 Ld6 19.Td4 g5 20.Ld2 Lxh2 21.Tg4 Tc8 22.Kd1 Sofia, ongetwijfeld de leukste Polgar, moppert in de analyse dat 22.Kb1 misschien nog enige kansen op winst zou hebben gegeven. (Maar volgens mij staat zwart na zowel 22.Kb1 als Kd1 gewoon beter na 22… h6, PJ)

22… Thg8 23.Th1 h5 24.Ta4 Le5 25.Txh5 Lxb2 26.Txa7 Lc3 Het eenvoudigst.

27.Th6 Ke5 28.Lxc3 Txc3 29.Txf7 Ta3 30.Te7 Wit moet al voor remise gaan spelen.

30… Kd4 31.Te2 Tga8 32.f4 gxf4 33.Tf6 Txa2 ½–½

Judit

Tom de Jong: “Zondag tegen Judit Polgar. Zou ze net als haar zus weer die Panov proberen? Dat leek iedereen die ik het vroeg zeer onwaarschijnlijk. Inmiddels had een analyse met Maarten Etmans opgeleverd dat 20… Lc5! Duidelijk een verbetering was op de bovenstaande partij. Ik was dus niet bang. Binnen een minuutje stond het eindspel weer op het bord. Wit week echter eerder af:

Judit Polgar (2550) – Tom de Jong (2350) Hoogovens-B Wijk aan Zee (6), 21 jan. 1990

16.Le3 Ke6 17.0–0–0 Nog een andere manier om dit te spelen. 17… Tc8 18.Kb1 Lc5 19.The1 Kd6 20.Lf4 Kc6 21.Te2 Voor zover ik weet, is dit nieuw.

21… Thd8 22.Tc1 Kd7 23.Te5 Lxf2 Commentaar van Judit: “I didn’t see that you could take my pawn. 23.Td2 is clearly winning”. Bij de analyse zagen we weer eens over het hoofd dat 23… Ke6 24.Te1 Kf5 nog prima gaat voor zwart. (Echter nu, 20 jaar later lijkt in deze variant 24.Tdc2 in plaats van Te1 voor winnend voordeel te zorgen; PJ).

24.Txd5 Ke6 25.Te5 Kf6 26.Txc8 Txc8 27.Td5 Tc5 28.Td6 Ke7 29.Ta6 Tf5 30.Lb8 Txf331.Lxa7

31… Lxa7 Böhm sprak me nog vermanend toe over de tempi die deze zet weggeeft en liep in de mondelinge analyse met de zwarte f-pion in 5 zetten dwars door twee zwarte stukken heen naar dame. Overigens zou het best kunnen dat hij gelijk had, maar het is knap ingewikkeld en ik speelde het liever zonder risico. 32.Txa7 Kd6 33.a4 h5 34.a5 Kc6 35.Te7 Kb5 36.Te5 Ka6 37.Txh5 f5 38.b4 Tf4 39.Kc2 g6 40.Tg5 Txb4 ½–½”

.

.

.

Damljanovic

Drie remises tegen de Polgars, een prestatie boven verwachting! Een fraaie overwinning op de Joegoslavische kampioen Damljanovic kan hierbij nog worden opgeteld. Deze partij, die eindigt met een leuke matcombinatie, haalt ook internationale schaakbladen. Schakend Nederland schrijft: ”Tenslotte bewees Tom de Jong wel, dat je als oprechte amateur in zo’n gezelschap niet hoeft af te gaan. Sterker nog, één van de titelhouders werd aan de degen gereden. De arme Damljanovic wist niet wat hem overkwam, toen hij met de “Clamp” werd geconfronteerd. Zijn koningsvleugel wist niet aan de omsingeling te ontkomen en wit staat nu voor de taak, de laatste bolwerken te slechten. Hoe deed hij dat?”

Stelling na 19… La6.

Tom de Jong (2350) – Branko Damljanovic (2535) Hoogovens-B Wijk aan Zee (4), 19 jan. 1990

20.Txf6 Lxb5 21.Taf1 Txf6 22.Dxf6 Kg8 23.Lh3 Pf5 24.De6 Kh8 25.Pxf5 Lxd3 26.Tf2 Df8 27.Tg2 Te8 28.Tg8 1–0

De meeste partijen gaan echter uiteindelijk toch verloren, de ene iets meer kansloos dan de ander.

“In de voorlaatste ronde werd met jeugdtalent Loek van Wely gespeeld om de laatste plaats. Böhm had op de radio voorspeld dat van Wely in ieder geval geen laatste zou worden, want van mij zou hij toch makkelijk winnen.”

Deze partij waarin zowel wit als zwart gewonnen hebben gestaan, eindigt in remise. “De strijd om de laatste plaats was zo in ieder geval in mijn voordeel beslist. 3 uit 11 tegen een gemiddelde tegenstand van 2475 valt na een goede start wat tegen, maar van te voren zou ik ervoor getekend hebben. Volgend seizoen niet meer achter de paaltjes, maar als één van de duizend aan de lange tafels. Weer gewoon het Moira-toernooi en de interne van Utrecht tegen al die Tuukken, Borren, Kiebooms, Luca’s en andere lieden, die zich afwisselend taai opstellen dan wel alle stukken in de richting van je koning gooien. Het zal wel even wennen zijn.”

Het verdwenen Polgaritis-virus

Het Polgaritis-virus verdween na het Hoogovenstoernooi weer zo snel als het was opgekomen. New in Chess hierover:

“De Polgar zusters vormden een kwart van het hele B-toernooi, maar claimden financieel een aanzienlijk groter deel van de koek. Aangemoedigd door de mediagekte over de meisjes, en dan in het bijzonder Judit, aangewakkerd in Amsterdam vorige zomer, waren de organisatoren bereid om aan de speciale eisen van de familie tegemoet te komen.

Zij waren niet teleurgesteld omdat de aanwezigheid van de meisjes in Wijk aan Zee aanzienlijke publiciteit met zich meebracht, hoewel het alles bij elkaar waarschijnlijk minder was dan waar ze voor onderhandeld hadden. Holland is inmiddels gewend geraakt aan het Polgar fenomeen en hoewel hun aanwezigheid de koppen in vele kranten maakte en ook TV ploegen lokte, was voor het moment de algemene indruk dat de Polgaritis weggezakt is. Als onderdeel van de gesloten deal heeft het gezin een goed bezochte persconferentie op een van de vrije dagen gehouden, waarbij meneer en mevrouw Polgar van de gelegenheid gebruikt maakten om hun revolutionaire opvoedingsexperiment nog eens uit te dragen.”

Nog een keer de Polgar zusters.

Zomer 1990

In de zomer van 1990 keren de drie zussen terug naar Nederland en spelen gezamenlijk in de 2^e groep van het Ohra-toernooi. New in Chess opnieuw:

“Vorig jaar werd het Ohra-toernooi getroffen door een aanval van Polgaritis. Alle aandacht werd gevestigd op Judits brilliante prestatie in de grootmeestergroep. Elke dag stonden rijen van mensen geduldig buiten de speelzaal te wachten op het moment dat zij een glimp konden opvangen van het Hongaarse fenomeen. Om dit mogelijk te maken ging de organisatie zelfs zover dat de hoofdgroep moest worden verhuisd naar een andere locatie. Dit jaar was alles weer normaal, ondanks dat de drie Polgar-zussen in de Grootmeestergroep meespeelden, waren de meeste ogen weer gericht op de partijen in de Kroongroep”

Gelukkig, alles was weer normaal. Het eerste van Schaakclub Utrecht handhaaft zich dat seizoen met veel kunst- en vliegwerk in de hoofdklasse. Tom de Jong heeft het zo druk dat hij nog maar zeer onregelmatig speelt voor de interne- en externe competitie. Nog geen jaar later speelt Tom als invaller aan het eerste bord van het derde achttal tegen Purmerend!

Tom de Jong in de simultaan tegen Anatoli Karpov van 1977.