Salo Landau en de schaamte van Nederland

Robert Beekman

We kennen hem als Nederlander. Maar hij kwam uit Polen. Op elfjarige leeftijd vertrekt het gezin Landau hals over kop naar Wenen. Het is zegge en schrijve 1914; de Eerste Wereldoorlog is net begonnen en de Russen rukken op. Het gezin Landau moet vluchten. Wenen kent echter een schrijnend tekort aan voedsel en Salo wordt naar vrienden in Rotterdam gestuurd. De rest van het gezin zou later volgen. Gelukkig blijft Nederland in die Eerste Wereldoorlog buiten schot en Salo Landau zou in Nederland opgroeien en uitgroeien tot de beste vooroorlogse schaker van Nederland – op Euwe na, natuurlijk.

Maar dan komt de Tweede Wereldoorlog. En nu heeft hij zelf een gezin. Zou het opnieuw lukken om de oorlog te ontvluchten? Veel mannen worden opgepakt en afgevoerd, en Salo heeft daar bovenop een bijkomend probleem: hij is joods. Nederland is niet veilig, zo besluit hij. Hij maakt plannen om te vluchten en september 1942 is het dan zover. De hele maand september werd alles van waarde ondergebracht bij vrienden. Zijn dochter wordt op een schuilplaats in veiligheid gebracht en met zijn vrouw verlaat hij Rotterdam op weg naar het veilige Zwitserland, gedekt door steun van vrienden. Hij wordt gelijk bij Breda opgepakt. Op 28 september. Nu was reizen door Nederland in die tijd niet bepaald veilig. Maar toch. Kmoch schrijft in de necrologie van Landau dat verraad waarschijnlijk geacht moet worden.

Verraad!

De schuilplaats van de dochter wordt later overigens ook verraden. Geen van drieën zou de concentratiekampen in Nazi-Duitsland overleven. Salo sterft in het ‘werkkamp’ Gräditz, vlak bij Bochnia, waar hij op 1 april 1903 geboren was; zijn vrouw en dochter zijn vergast in Auswitsch.

Max Euwe heeft nog een beroep gedaan op wereldkampioen Alexander Aljechin. In het wereldkampioenschap van 1935 was Landau immers secondant van Aljechin. Maar Aljechin, bekend om zijn antisemitisme en sympathieën voor Nazi-Duitsland, wil of kan niet helpen.

Euwe is daarmee een klein lichtpuntje in wat als één van de donkerste perioden in de geschiedenis der Lage Landen beschouwd moet worden. En dan praten we over de systematische medewerking van Nederland aan de holocaust. 140.000 joden waren er in Nederland; 107.000 zijn afgevoerd naar Duitsland; 101.800 zijn vermoord. 73 %. Ter vergelijking: in België was dit 40 %, in Frankrijk 22 %. Maar ja, de Belgen en Fransen kregen van boven af de opdracht om vooral niet mee te werken aan de afvoer van joden. En Denemarken gaf bijvoorbeeld alle joden gelijk een visum, hielp hen ook massaal te vluchten naar Zweden: 1 % overleed.

Nee, dan Nederland. Joden worden centraal geregistreerd door de lagere overheden en die informatie wordt ook doorgegeven aan de Duitsers. Nederland voert de Jodenster in en niet alleen kopstukken in de Nederlandse top maar zelfs in de joodse elite roepen op om toch vooral mee te werken met de bezetter. De razzia’s en deportaties beginnen zomer 1942 (mede de aanleiding voor Landau om te vluchten) en dat is tevens het moment dat de Duitsers publiekelijk de ‘Endlösung’ der joden afkondigen. Nederland werkte mee, en om die reden hebben de nazi’s het aantal af te voeren joden naar boven toe bijgesteld. België en Frankrijk werkte tegen, en daar hebben de nazi’s het aantal af te voeren joden naar beneden toe bijgesteld. Tot aan het eind van de oorlog is nagelaten door de militaire top van Nederland (op dat moment in Engeland) om bijvoorbeeld de geallieerden te inspireren om de treinlijn tussen Westerbork en Duitsland te bombarderen. Terwijl men wist wat er aan de hand was.

Oké, toegegeven, we kunnen veel excuses aandragen. We hadden niet veel ontsnappingsroutes, weinig schuilplekken, een bezettingsbestuur met fanatieke nationaal-socialisten die prioriteit legden bij de vervolging van joden, enzovoorts. Het vraagt ook veel moed om het eigen leven in de waagschaal te zetten. Maar de gezagsgetrouwheid van de Nederlandse overheid en bevolking ging op een aantal punten net iets te ver. Helaas was Salo Landau niet het enige voorbeeld. Anne Frank en vele anderen volgden hem.

De deelnemers aan het toernooi van Noordwijk 1938. Vierde van rechts is Salo Landau. Van links naar rechts: Bogoljubow, Euwe, Spielmann, Sir George Thomas, Keres, Schmidt, Landau, Tartakower, Eliskases en Pirc.

Ter ere van de man die aldus niet vergeten mag worden een partij tegen Tartakower uit 1931. Dat was vijf jaar voordat hij in 1936 kampioen van Nederland zou worden. In afwezigheid van Euwe, dat wel.

Salo Landau – Saviely G. Tartakower
Rotterdam 1931.

1.d4 e6 2.c4 f5 3.g3 Pf6 4.Lg2 Lb4+ Hollands in de vorm van Bogo-indisch waarbij zwart al … f5 gespeeld heeft.
5.Ld2 De7 6.Ph3 Pe4 Wit probeert het zonder tijdverlies a3 te doen, en als zwart eerst rocheert, kan wit na 0-0 0-0 de loper op d2 wegspelen. Misschien dat dit de overweging was voor zwart om snel Pe4 te spelen. De zet kost echter wel tijd – en zwart heeft al een lichte ontwikkelingsachterstand. Op de een of andere manier streven naar het plan … d6 en … e5 lijkt toch verstandiger.
7.Lxe4 Een opvallende beslissing. Zeker gezien het feit dat kort rocheren, twee keer afruilen op d2, en vervolgens met Tae1 en e4 de stelling openen wit eveneens een openingsvoordeeltje belooft. Toch getuigt de zet van diep inzicht, zeker voor die tijd. De loper op g2 wordt door Landau niet heilig verklaard en wit hoopt er op dat in een stelling met ontwikkelingsvoordeel de paarden goed tot hun recht zullen komen.
7…fxe4 8.O-O Lxd2 Helpt wederom de witte ontwikkelingsvoorsprong, maar anders zou de zwartveldige loper in problemen kunnen komen.
9.Pxd2 d5 10.Pf4 c6 11.Db3 Een handige, multifunctionele zet. Enerzijds restrictief: wit zet druk op b7 en d5, waardoor Lc8 niet kan spelen en … e5 evenmin mogelijk is. Anderzijds worden de torens verbonden en houdt wit de velden e3 en f3 in de gaten. Later zal de dame switchen naar f3.
11…O-O 12.f3 exf3 13.Txf3 g5 Verzwakt de zwarte koningsstelling en doet nog steeds niets aan de ontwikkelingsachterstand. Wit staat evenwel hier al beter.
14.Pg2 Behoudt wit voordeel, maar hier staat het paard wel een beetje passief. Ph5 is heel goed mogelijk en vergroot het witte voordeel aanzienlijk.
14…Txf3 15.Dxf3 Pd7 16.Tf1 b6
17.De3 Nog een goede zet. Wit maakt ruimte voor het paard op f3, en zet de e-pion in een penning, waardoor na cxd5 cxd5 zwart de bekende zwakte op e6 heeft.
17…La6 18.cxd5 cxd5 19.Pf3 g4 Deze zet zal zwart niet graag gespeeld hebben, maar h6 h4 verzwakt de zwarte stelling alleen nog maar meer.
20.Pg5 Pf8 Staat binnenvallen op f7 toe.
– 20…Tf8 21.Dxe6+ Dxe6 22.Pxe6 Tc8 Misschien dat zwart, in geval van onnauwkeurig spel van wit, dit eindspel met pion minder zou kunnen houden.
– 20…Tf8 21.Pf4 Maar dit is sterker, mede vanwege de volgende tactische mogelijkheid: 21…Dxg5 22.Dxe6+ Tf7 23.Pxd5 Dg7 24.Txf7 Dxf7 25.Dxd7 Dxd7 26.Pf6+
21.Tf7 Dd6 22.Df2 e5
23.Txh7 Deze zet en de volgende zet zijn twee leuke schijnoffers.
23…Dg6 24.Ph4 Pxh7 25.Pxg6 Pxg5 26.Df6 Ph3+ 27.Kg2 Te8 28.Pxe5 Niet alleen in deze eindstelling, maar ook in alle andere mogelijke varianten blijkt dat de dame veel sterker is dan toren en loper, omdat wit het initiatief en koningsaanval heeft.

1-0