Het plafond

Robert Beekman

De strijd om het wereldkampioenschap heeft niet de internationale bekendheid gekregen die het vorig jaar had, toen Toiletgate de gehele schaakwereld verlamde maar de pers smulde. Anand en Kramnik spelen dit jaar (2008) in goede verstandhouding hun partijtjes uit. En Anand gaat winnen. Heel hard.

Anand en Kramnik.

Dat hadden niet veel verwacht. Natuurlijk weten we allemaal dat Anand een ongelooflijk getalenteerd speler is, maar Kasparov had er al op gewezen dat hij in zijn hoofd minder weerbaar wordt als de spanning opgevoerd wordt. Kramnik daarentegen staat bekend als de matchspeler bij uitstek. Sinds hij van Kasparov de wereldtitel overgenomen had, bleek hij in matches onverslaanbaar. Zelfs Toiletgate bracht hem niet van zijn stuk.

Maar het waren de partijen en niet het rumoer eromheen die het grote spektakel brachten. Links de stelling uit de derde partij. Anand heeft met zwart een pionoffer gebracht en de stelling links past nog geheel in zijn voorbereiding. Kramnik moet nu op eigen kracht nadenken en zou hier Pd2 kunnen overwegen. Waarschijnlijk speelt Anand dan 18… Ke7 19.Lxd7 (19.Dxg4 Dxb5) 19… Tag8 20.Lb5 d3 21.Dxd3 Txg3+ 22.hxg3 Txg3+ 23.Dxg3 Lxg3. Het is moeilijk vooruit te zien hoe die stelling er uit ziet, maar wit heeft dan twee torens en een stuk voor de dame. Zwart heeft echter het initiatief en staat volledig gewonnen.

Wat dan? Na lang denken komt Kramnik op een lumineus idee. Hij offert zelf een stuk en gaat op de aanval spelen. Dit is de geforceerde variant die hij voor ogen heeft: 18.Lf4 Lxf4 19.Pxd4 h5 20.Pxe6 fxe6 21.Txd7 Kf8 22.Dd3 Hoe staat het dan eigenlijk? Wit dreigt binnen te vallen met de dame op h7. Ineens staat de zwarte koning onveilig en de witte juist niet. Zwart zou Dh7 kunnen verhinderen met 22… f5 maar dan doet wit gewoon Dc3 en dreigt binnenvallen op h8 of f6. Wat dan? 22… Lc8 misschien? 23.Th7 Kg8 24.Te7 met de dreiging Dh7 is opnieuw goed voor wit. Tevreden doet Kramnik zijn geplande zet.

En dit is dan dus de stelling die Kramnik voor ogen had en die getaxeerd moest worden. Je kunt per slot die alles tot in de oneindigheid uitrekenen. Deze stelling was zijn plafond. Maar wat blijkt: het plafond ligt verder weg! Anand offert een stuk terug met 22… Tg7 23.Txg7 Kxg7 24.gxf4 Td8 25.De2 Kh6. Ineens blijkt de zwarte koning weer veilig te staan, nu op h6, en staat de witte koning onveilig. De stelling is evengoed nog altijd houdbaar voor wit, maar later maakt Kramnik onder druk een fout en gaat zijn witpartij verloren.

Het plan van Kramnik was dus niet slecht, maar het gaat me om dat plafond. Tot hoever moet je doorrekenen? Er is een moment dat je ophoudt met nog dieper rekenen en er zijn dus momenten dat dit later fataal blijkt te zijn. In de vijfde partij was er nog zo’n voorbeeld.

Voorbeeld 2

Kramnik, die opnieuw wit heeft, heeft net b4 gespeeld. Er zit een hele diepe truc in de stelling. Zou Anand die truc gezien hebben? Het antwoord is waarschijnlijk ja, want hij speelde Tc5-c3 a tempo.Nu doet wit wat hij in zijn hoofd had: 29.Pxd4 Dxd4 30.Td1 Pf6 31.Txd4 Pxg4 32.Td7+ Kf6 33.Txb7 Tc1+ 34.Lf1. Wikkelt hij niet simpel af naar een gewonnen eindspel? De eindstelling is zes zetten verder van de diagramstelling links. Het deed me eraan denken dat Kramnik ooit gezegd had dat hij nooit verder dan vijf zetten vooruitdacht. Dat was volgens hem niet zinvol. Breekt dat uitgangspunt hem dit keer op?

Op internet wordt 29.Pxd4 als een blunder gezien. Een blunder? Maar ik zou zelf ook na 34.Lf1 ophouden met denken. Wit staat ook volgens mijn vooruitberekening simpelweg gewonnen, punt uit. Zelfs als ik erop aangedrongen wordt toch echt even verder te kijken.

Links is die stelling dan, die Kramnik voor ogen had. Wat is daar mis aan? Twee verbonden vrijpionnen op de damevleugel – moet voldoende zijn voor de winst. Het bleek echter dat Anand net iets verder gekeken had. Er volgde namelijk 34… Pe3 35.fxe3 fxe3 en wit gaf op. Uit de getuigenverklaringen is gebleken dat Kramnik zowat van zijn stoel van verbazing viel toen hij Pe3 zag. De combinatie met 34… Pe3 was een onbekend patroon voor hem.

Ik sprak hierover na met Hans Bouwmeester, en tezamen kwamen we tot de conclusie dat in bovenstaande winstpartij van Anand een patroon voorkwam dat we allebei nog nooit eerder gezien hebben. Kramnik kende dit patroon evenmin. Maar Anand heeft dat patroon dus wel een keer eerder gezien. Kan niet anders.

Kramnik – Fritz 10

Het deed me denken aan de match van Kramnik tegen Fritz 10 een jaar ervoor. De laatste zet van Kramnik (met zwart) was in de linkerdiagram De3. Wit zet nu mat in één met Dh7. Kramnik greep naar zijn hoofd en vroeg zich vertwijfeld af hoe dit mogelijk was. Hij had voldoende tijd en in de aanloop naar de diagramstelling had hij de varianten keer op keer herhaald en doorberekend. Blind was hij! Hij had het helemaal niet gezien!

Op internet verscheen vervolgens een pagina met vele schakers die met een verklaring voor deze misser. Eén van de verklaringen was dat wit net met het paard de toren op f8 geslagen had. Kramnik zocht dus niet door naar een andere bedoeling van deze zet dan materiaal veroveren. Maar een andere belangrijke verklaring die gegeven werd was opnieuw patroonherkenning. Al had het witte paard op f6 of g5 gestaan, dan had Kramnik nooit gemist dat wit Dh7 mat dreigde.

Anand – Karpov

Het deed me ook denken aan een analyse van Anand. Op een gegeven moment zag hij een diepe truc van zijn tegenstander, omdat dit dezelfde truc was die hij een jaar tevoren gemist had.

Dit kwam uit één van de rapidpartijen tussen Anand en Karpov. Links doet Anand, met wit spelend, 1.d7. Karpov ziet geen oplossing en geeft op. Komen er schakers aan het bord staan met de vraag “Waarom geef je op? Je staat gewonnen!” Die bleken verveeld naar de computer gestaard te hebben die de volgende variant gaf: 1.d7 Th1 2.Kxh1 Dh5 3.Kg1 Dxd1 4.Kh2 Dxd7.

Een leerzaam moment. Zoiets zie je als mens niet. En het is leerzaam om stil te staan bij de vraag waarom niet. Allereerst dreigt wit snel mat. De schaker denkt: “hier moet wat aan gedaan worden”. Een tegenaanval komt veel te laat. Zelfs als de zwarte dame naar h2 mag vliegen staat wit gewonnen. En Th4 gevolgd door Dh5 en Th1 mat is veel en veel te traag. Ten tweede is het voor de mens lastig deze combinatie te zien omdat er een toren op h5 staat, waardoor de dame niet naar h5 kan. De mens ziet zwarte dame maal witte toren op h5 heel makkelijk, maar ziet het vrijmaken van veld h5 na Th5-h1 veel moeilijker. Ten derde denkt de mens dat de dame vooral op a5 moet blijven staan omdat deze het cruciale veld d8 dekt. Ten vierde is het lastiger om een diagonale zet tussen twee gedekte velden te zien. Nu er een toren op e3 en een pion op f2 staan, lijkt het net alsof er geen doorgang is omdat aaneensluitende velden bezet zijn.

En tot slot is het een ongewoon patroon. Deze combinatie is weinig voorgekomen, en dan wordt het patroon nu eenmaal niet herkend.

Anand herkende dus het patroon uit zijn rapidpartij tegen Karpov en trapte niet voor de tweede keer in dezelfde truc.

Nogmaals: Anand – Kramnik.

Eindspeltechniek

Terugblikkend op de WK-match tussen Anand en Kramnik, kunnen we nagenieten van een aantal prachtige partijen. Vol met vuurwerk en spektakel. Onwillekeurig moest ik terugdenken aan de match Kasparov – Kramnik van 2000. Na afloop van de door hem verloren match werd Kasparov gevraagd waarom hij verloren had. Hij antwoordde dat hij eigenwijs was en niet geluisterd had naar zijn trainer Dokhoian. Die had hem gewaarschuwd dat Kramnik zeer waarschijnlijk dooie stellingen op het bord zou zetten. Het schaakbord stond telkens in vuur en vlam bij de voorbereiding, maar niets daarvan kwam op het bord terecht. En uiteindelijk was het Kramniks fabelachtige eindspeltechniek die Kasparov de das om deed. Kramnik versloeg Kasparov net zoals Botwinnik bij de herkansingsmatch Tal versloeg: complicaties vermijden en eindspelletjes winnen.

Kramnik tegen Kasparov in vroeger tijden.

Aan Groot Spektakel op het schaakbord moeten twee spelers meewerken. Over Anands strategie twijfelde niemand; het was duidelijk dat deze het liefst de stelling op het bord zo onoverzichtelijk mogelijk maakte. Maar wat heeft Kramnik bezield? Op cruciale momenten moest hij het tactisch

afleggen tegen zijn tegenstander.

Anand – Kramnik in hun laatste partij. Kramnik had 1.d4 verwacht, wordt verrast met 1.e4 en besluit er een scherpe Najdorf van te maken.

Links voor mij het meest opvallende moment in de match. Kramnik verdedigt zich met een van de scherpste verdedigingen die zwart in zijn repertoire kan opnemen: hij gaat in op wits Botwinnik aanval in de Meraner. Hij overleeft wits aanval en triomfeert vanuit de opening. Hij staat een pion voor en Anand zou achteraf toegeven dat hij dacht verloren te staan. Het lastige van deze stelling is dat er ongelijke lopers zijn; een potentiële remisefactor. Maar ook een factor die de balans kan doorslaan in een aanval.

Nu staat zwart niet minder actief dan wit en na Lc7 of Tg8 staat zwart niet alleen een pion voor, maar ook beter. Maar wat doet Kramnik? Hij doet 35… Dc7. Hij moet geweten hebben dat hij meer winstkansen zou hebben met de dames op het bord. Natuurlijk kunnen torens en lopers ook goed samenwerken, maar zwarts winstkansen dalen aanzienlijk. Er volgde 36.Dxc7 Lxc7 37.Lc4 Te8 38.Td7 en voor alle toeschouwers was het duidelijk dat dit remise zou worden. Wits stukken staan gewoon veel te actief.

Is dat de valkuil waar een technicus rekening mee moet houden? Greep Kramnik instinctief terug op zijn rotsvaste geloof in zijn techniek? “Laat ik maar een eindspelletje ervan maken want dat ligt mij beter? Ook al weet ik dat objectief gesproken Dc7 minder goed is?”

Ik kan me in elk geval niet voorstellen dat Kasparov of Tal Dc7 zouden overwegen. Eenmaal scherp begonnen, zullen we de partij óók scherp eindigen.

Anand – Kramnik in die ene scherpe partij waar de diagram boven over gaat: de Botwinnik aanval.

Een dolgelukkige Anand krijgt felicitaties vanuit de hele wereld; het meest vanuit zijn geboorteland India.