De dag der schande

De eerste keer dat Kasparov en Karpov tegen elkaar speelden: een simultaan 1975. Karpov is wereldkampioen en Kasparov 12 jaar oud. Karpov won, maar Kasparov stond op een gegeven moment heel goed.

In 1984 werd een wereldkampioenschap gespeeld waar vele schakers halsreikend naar uitkeken. Karpov – Kasparov. De eerste was onbetwist wereldkampioen van het afgelopen decennium en de laatste was een onwaarschijnlijk jong talent van 22 jaar die met wervelend combinatiespel de toeschouwers op de banken kreeg. Dat moest nog eens wat worden!

Hoe anders was de werkelijkheid.

Karpov had na negen partijen een voorsprong verkregen van 4-0. Met dank aan zijn positioneel talent. Vervolgens groef Kasparov zich in met wit. Elf witpartijen deed hij hoegenaamd geen winstpoging. Met uitzondering van de zestiende partij die nog bijna verkeerd voor hem afliep ook. Karpov probeerde het met wit uiteraard wel, maar als Kasparov zijn focus op gelijkspel zet, blijkt hij een lastige speler te zijn om te verslaan. Ook Karpovs witpartijen werden korter en korter naarmate de tijd verder verstreek. Het publiek betaalde grof geld om toeschouwer te mogen zijn en beantwoordde de bloedeloze remises met gejoel en gejouw.

Kasparov en Karpov.

Dergelijk antischaak van Kasparov bleek echter ook voor hem niet zonder risico te zijn en de 27ste partij werd door Karpov gewonnen. 5-0 voorsprong inmiddels! En dat in een match die om 6 gewonnen partijen ging!

De match gaat verder en verder en de langste match tot dat moment (in 1927 duurde Aljechin – Capablanca 34 partijen) zou overschreden worden. In de 31ste partij gebeurt er dan iets. Kasparov zag het als een signaal. Zijn Tarrasch werd wederom gekraakt en links ziet u hoe Karpov, met wit spelend, net met Dxd4 een gezonde pion gewonnen heeft. Maar in plaats van zijn genadeloze techniek toe te passen, begon Karpov te haperen. De winst van de match met 6-0 (een echte Fischer-uitslag) lag voor het grijpen maar Karpov had niet de mentale kracht om de buit binnen te halen.

.

.

Kasparov slaagde er in zijn stukken te laten samenwerken en links ziet u de eindstelling van diezelfde partij na de 34ste zet van zwart. Nog altijd staat Karpov een pion voor maar zwart gaat veld f2 aanvallen en ondertussen staan de witte paarden op c4 en b6 elkaar in de weg. Kasparov bood remise aan en Karpov nam het aan. Zijn handen bibberden zichtbaar en Karpov zat trillend achter het bord.

De volgende partij ging Kasparov voor het eerst sinds maanden voluit op de winst en boekte hij zijn eerste overwinning op Karpov ooit.

.

Kasparov en Karpov.

Nu waren het de witpartijen van Kasparov die lang duurden en werden de witpartijen van Karpov regelmatig snel remise gegeven. Het publiek en de media voelden dat er iets in de lucht hing, ook al stond Karpov nog steeds 5-1 voor. Eén fout van Kasparov en het was afgelopen.

Tot de 47ste partij arriveerde. Links bood Kasparov na 15 zetten remise aan. Hij verwachtte dat Karpov het wederom gezapig zou aannemen; met wit ondernam deze immers toch geen winstpogingen meer. Maar Karpov wees het af! Objectief gezien was daar geen enkele reden toe, maar het ging hier om de mentale stap! Karpov had zijn laatste restjes energie bij elkaar geschraapt en zijn wil om te winnen weer hervonden! Ondertussen was Karpov gedurende de match wel 10 kilo afgevallen; hij was al een iel mannetje, maar nu helemaal fysiek verzwakt.

.

.

Vijftien zetten later hadden we de linkerdiagram bereikt. Karpov stond inmiddels een stuk slechter, ook na de beste zet in deze stelling, namelijk Ta1. Karpov beging nu de blunder 31.Pb1 en gaf na 31… d3 32.Kb2 d2 op.

En toen hadden we de poppen aan het dansen! De gebeurtenissen volgden elkaar in hoog tempo op. Wat er nu precies gebeurde, is niet meer te achterhalen. Dáárover is iedereen het met elkaar eens! Het probleem is dat Karpov in zijn autobiografie tot grote verbazing van iedereen hier niets over gezegd heeft, dat Gligoric (toen hoofdscheidsrechter) er niet over wil praten omdat het volgens hem alleen maar tot moddergooien leidt, dat we dus feitelijk alleen maar een boek van Kasparov hebben die er uitgebreid over vertelt (maar overduidelijk vanuit een subjectief perspectief), en dat de FIDE alleen maar zegt gedaan te hebben waar Kasparov om vroeg. Sic!

Laten we de gebeurtenissen eens op een rij zetten:

1. De Russische schaakbond besloot de toernooilocatie te verplaatsen naar een ander gebouw. Dat leverde een week vertraging op. Zal Karpov blij mee geweest zijn.
2. De Russische schaakbond stuurde tegelijkertijd een brief naar de FIDE waarin zij voorstelde de match met een pauze te onderbreken. Zij verwezen hierbij naar afspraken gemaakt in de onderhandelingen tussen Karpov en Fischer in 1974! De match die niet door zou gaan! In die afspraken was opgenomen dat er na vier maanden (mocht de match nog steeds gaande zijn) een rustpauze zou komen in de partijen zodat de spelers zouden kunnen bijkomen. En dan te bedenken dat Karpov – Kasparov al vijf maanden bezig was …
3. Allemaal leuk en aardig, maar die clausule was niet in de match tussen Karpov en Kasparov opgenomen. Kasparov wees het dan ook van de hand. Wel liet hij zich ontvallen dat er alleen opnieuw begonnen kan worden bij een 0-0 stand (wat de Campomanes later tegen hem zou gebruiken).
4. Voor Karpov was het laatste voorstel onacceptabel; hij stond immers drie punten voor.
5. De 48ste partij werd gespeeld en strak gewonnen door Kasparov. Het stond nu 5-3.
6. Gligoric belde Campomanes en zei tegen hem: “Karpov kan niet meer”.
7. Campomanes vloog naar Moskou en belegde een persconferentie waarin hij de match beëindigde en tot ‘onbeslist’ verklaarde.
8. Zowel Kasparov als Karpov gaven op die persconferentie aan dóór te willen spelen, en tòch beëindigde Campomanes de match.
9. Karpov zei in die persconferentie tegen Campomanes: “U heeft het niet goed begrepen.” Wellicht verwees hij naar de brief van de Russische schaakbond die om een pauze vroeg, niet om het afbreken van de match. Campomanes antwoordde hem ten overstaan van de draaiende camera’s van de wereldpers: “I just told them exactly what you told me to.”

Eén feit werd wel duidelijk voor de wereldopinie. De Russische schaakbond stond helemaal achter Karpov. Voor Kasparov was dit al langer duidelijk. Het naar buitenlandse toernooien deelnemen werd hem bijna onmogelijk gemaakt. Toen Kasparov op de man af aan de Russische topofficial Krogius vroeg waarom, antwoordde deze: “We hebben al een wereldkampioen.” En toen Kasparov tegen Kortsjnoi moest spelen, blokkeerde de Russische schaakbond de Amerikaanse locatie Pasadena, waarna de FIDE Kortsjnoi tot winnaar van de halve finale uitriep (wat tot een volgende match tussen Karpov en Kortsjnoi zou hebben geleid). Als Kasparov niet al zijn diplomatieke inspanningen ingezet had, was hij in 1984 überhaupt niet tegen Karpov aangetreden.

Dat Karpov wèl wilde doorspelen, had niet alleen te maken met zijn 5-3 voorsprong op dat moment. Zijn carrière was al besmet door de overwinning by default doordat Fischer weigerde te spelen. Altijd zou aan zijn naam de twijfel knagen of hij wel een terechte wereldkampioen was. Als zijn kostje nu opnieuw gered zou worden door een deus ex machina terwijl hij net twee partijen op rij verloren had, zou dat opnieuw een smet op zijn naam zijn. Wat dus overigens ook gebeurd is.

Kasparov was objectief gezien waarschijnlijk terecht diep verontwaardigd. De dag der schande noemde hij het. Een heel boek schreef hij erover om die verontwaardiging uit te spreken. Op dat boek kwamen veel kritische opmerkingen die betrekking hadden op de weergave van de feiten. Kasparov schreef daarop een twééde boek, dat wat hem betreft nu het laatste woord is. Het probleem is alleen dat hij zichzelf regelmatig tegenspreekt. Op het ene moment zegt hij per se te willen doorspelen, op het andere moment zegt hij dat het hem eigenlijk wel goed uitkwam, want 0-0 is beter dan 5-3 achter staan.

Tussen Kasparov en Campomanes zou het nooit meer goedkomen, wat er uiteindelijk toe leidde dat Kasparov zich in 1993 met een eigen bond afsplitste van de FIDE. Maar was werkelijk sprake van “Karpomanes”, zoals Kasparov beweert? Waren Karpov en Campomanes twee handen op één buik? Volgens mij niet. Campomanes had inderdaad een goed contact met de Russische schaakbond en Karpov, maar als ik alle verslagen zo doorlees, krijg ik eerder de indruk van een impulsief en ongeleid projectiel.

Ondertussen verbaasde de Westerse pers zich uitgebreid over het feit dat een Rus (Kasparov) zich zo kritisch kon uitlaten over de Russische schaakbond zonder dat er disciplinaire maatregelen volgden, zoals immers al decennia gebruikelijk was. Toentertijd meende ik zelf dat dit kwam door het trauma Kortsjnoi. Als de Russische schaakbond Kasparov zou buitensluiten of disciplinaire maatregelen zou treffen en als Kasparov vervolgens zou overlopen, dan zou er een wederom een niet-Russische wereldkampioen schaken zijn. En dat angstbeeld was sterker dan hun wil te willen disciplineren.

Maar waarschijnlijk lag dat anders! Al had de Russische schaakbond en de Communistische partij dat gewild, dan hadden ze nooit dekking gehad van de politieke top! Ten tijde van de match Karpov-Kasparov was partijleider Tsjernenko doodziek. Feitelijk was er nu een ander persoon in leiding van de Russische partij. Iemand die niet veel later zou pleiten voor openheid en verandering. Iemand die op 11 maart 1985 (een maand na het beëindigen van de match) zou aantreden, maar gedurende de match dus al aan de touwtjes van de Communistische partij trok. Zijn naam? Michael Gorbatsjov!

Michael Gorbatsjov.