Een legendarisch verhaal

Robert Beekman

Daarvoor gaan we terug naar het zwaar bezetten interzonale toernooi van Gothenburg 1955, waarbij de eersten zich plaatsten in de cyclus van het wereldkampioenschap. De Russen hebben inmiddels de macht op het schaakpodium overgenomen. Botwinnik was wereldkampioen geworden en er ging een nieuwe wind door de schaakwereld waaien. Positioneel vertrouwde concepten werden ten grave gedragen omdat de activiteit van stukken zwaarder telde dan een positionele zwakte.

Een voorbeeld hiervan is de linkerstelling, die ontstaat na 1.e4 c5 2.Pf3 d6 3.d4 cxd4 4.Pxd4 Pf6 5.Pc3 a6 6.Lg5 e6 7.f4. Vijftig jaar lang is dit de hoofdvariant in de Najdorf geweest, totdat halverwege negentiger jaren 6.Le3 de overhand kreeg. Maar vóór 1955 werd 7.f4 als positioneel incorrect beschouwd. Wit wil méér dan zijn stelling aan kan. En na 7… Db6 zijn zowel damevleugel als koningsvleugel kwetsbaar. Om die reden werd steevast 7.Df3 gespeeld. Ook varianten met f3 waren een populaire verschijning.

Dan komt Keres – Panno. Gothenburg 1955, ronde 12. 7… Db6 8.Dd2. Wit offert zomaar de pion op b2! Daar stonden ze verbaasd bij te kijken in Gothenburg. Een jaar ervoor was het in de verre toendrastreken van Rusland gespeeld tussen Nezmethdinov – Sherbakov. Keres kende misschien die partij wel, maar de Westerse schakers hadden de Russische bulletins nog niet ontcijferd. Een nieuwtje, staat er dan ook in het toernooibulletin bij 8.Dd2. Maar wat gebeurt er na 8… Dxb2? Panno dacht er lang over, maar durfde het niet aan. Hij speelde 8… Pc6 9.0-0-0 Pxd4 en verloor het eindspel, hoewel dat eindspel objectief gezien nog niet eens zo slecht is.

Paniek in het Argentijnse kamp! De Russen hebben de Najdorf-variant gekraakt! Miguel Najdorf, Oscar Panno en German Pilnik hadden echter hun hele voorbereiding gebouwd op diezelfde Najdorf-variant. Ze onderzochten het pionoffer en kwamen tot de conclusie dat zwart geen stand zou houden. In ronde 16 zou de Joegoslaaf het overigens wél proberen tegen Keres. Keres speelde 9.Tb1 Da3 10.e5 en won snel. Het schaakpubliek en collega grootmeesters begrepen het: dus daarom kun je niet op b2 nemen! Die pion is vergiftigd! En Keres wreef het zijn tegenstander achteraf nog maar eens goed in: “Neem nóóit op b2, zelfs niet als het goed is!”

In het midden Paul Keres; een foto uit 1938.

Maar wat dan wel? Koortsachtig zochten de Argentijnen, op de vrije dag die volgde, naar een uitweg. Pilnik vond 7… Le7 8.Df3 h6 9.Lh4 g5. Zie de linkerstelling. Het idee is als volgt. Na 10.fxg5 Pfd7 zal er een sterk paard op e5 verschijnen, slaat zwart terug met hxg5, heeft hij een open h-lijn voor zijn toren en een positioneel gewonnen stelling. Kunnen we 7.f4 gelijk afvoeren naar de schroothoop. Was toch een positioneel incorrecte variant, precies zoals we altijd al gedacht hadden.

24 uur lang heeft het voltallige Argentijnse team deze variant onderzocht. Dat moest wel, want de dag erna, in ronde veertien, verscheen deze variant op het bord van Geller – Panno, Keres – Najdorf en Spassky – Pilnik. Drie keer dezelfde stelling! De Russen verzonken in diep gepeins. Nu vormden de Argentijnen in die tijd de tweede schaaknatie van de wereld. Ze vochten samen met de Russen om de kwalificatie voor het kandidatentoernooi en het cruciale einde van het toernooi naderde! De spanning was dus om te snijden! Niet dat de Argentijnen daar last van hadden. Ze wandelden vrolijk door de toernooizaal en Miguel Najdorf, zoals altijd, vroeg anderen wat ze van deze stelling vonden. Hij was zelfs zo brutaal om bij Geller langs te lopen en hem breed glimlachend te vertellen: “Jouw stelling is verloren. We hebben het helemaal uitgeanalyseerd.” Geller keek op, …, maar zei niets terug.

Een half uur later kwam Geller dan met zijn tegenzet, een paardoffer op e6, waarop a tempo de volgende zettenreeks werd geproduceerd: 10.fxg5 Pfd7 11.Pxe6 fxe6 12.Dh5 Kf8 13.Lb5! En de stelling links ontstaat. Een dubbel stukoffer! Achter het bord vond hij in een half uur wat de Argentijnen in 24 uur voorbereiding niet gevonden hadden. De laatste zet hadden ze helemaal gemist. De grijns verdween van hun gezicht en ook zij gingen snel achter het bord zitten om alles door te rekenen.

De pointe van het loperoffer is de volgende. Wit wil kort rocheren en mat zetten op f7. Maar zwart speelt dan … Pe5 en dekt f7. Wit kan dan wel met Lg3 het paard aanvallen, maar het andere zwarte paard zal vervolgens Pe5 verdedigen. Daarom de loper op b5; kan die gelijk het paard in het achterland eraf timmeren.

Nog een half uur later volgden ook Spassky en Keres het voorbeeld van Geller. Alle drie wonnen ze schitterende partijen. De Argentijnen vielen in het gat dat ze zelf gegraven hadden!

.

.

Links Efim Geller, rechts Boris Spassky.