Een Tsjech in Nederland

Robert Beekman

Hij was nog maar tien jaar oud toen in 1918 zijn ouders in de Eerste Wereldoorlog vermoord werden. Waarschijnlijk het slachtoffer van een jodenpogrom. Ergens in Oostenrijk-Hongarije; een gebied dat na de Eerste Wereldoorlog onderdeel werd van de nieuw opgerichte staat Oekraïne. Vluchten moest hij, samen met zijn broer. Zoals zoveel mensen in de Eerste Wereldoorlog.

In Tsjechoslowakije bouwde hij een nieuw leven op. Het leven van een absolute schaakcoryfee. Want in die dertiger jaren veegde hij de hele wereldtop bij elkaar. Botwinnik: In de jaren dertig sidderde iedereen voor Salo Flohr. In 1937 nomineerde de FIDE hem tot de volgende uitdager om een match om het wereldkampioenschap tegen Alexander Aljechin. Hij was inmiddels een nationale held geworden. Zeer eigentijds, als ware hij een moderne popster, ontwikkelde hij producten die zijn naam droegen, zoals sigaretten, slippers en eau-de-cologne. Hij trouwde in 1935 en even leek het alsof hij de hele wereld aankon. In het toernooi van Nottingham 1935 of 1936 hoort hij de liftjongen zeggen: First Flohr, Second Flohr, Third Flohr. Flohr denkt dan volgens de legende dat hij alle prijzen gaat winnen.

Salo Flohr met zijn vrouw, omringd door hun drie leeuwen en de gebruikelijke uitstraling van mondaine wereldelite.

Maar dan gebeurt er iets verschrikkelijks. In 1938 wordt zijn thuisland onder de voet gelopen door Nazi-Duitsland. Voor de tweede keer werd de wereld om hem heen verwoest. Terugkeren kon hij niet. Want hij was joods. Hij was helemaal van slag. In het AVRO-toernooi van 1938 eindigde hij op de laatste plaats. Belangrijk, want het AVRO-toernooi van 1938 was een toernooi van absolute wereldallure. Flohr verloor al zijn kansen op een uitdaging tegen Aljechin.

Flohr, Aljechin en Euwe in het AVRO-toernooi van 1938. De vrolijke uitstraling in het gezicht van Flohr, die hij in de foto met de leeuwen nog had, is helemaal verdwenen.

In Nederland werd hij hartelijk ontvangen door Euwe. Van Salo Flohr is de volgende uitspraak bekend: Holland is beroemd vanwege zijn prachtige bloemen. Voor ons is Euwe de mooiste bloem die de schaakwereld voor eeuwig kleur heeft gegeven.

Anderhalf jaar lang verbleef hij noodgedwongen in Nederland. Even was hij een Tsjech in Nederland. Een verloren ziel. Want wat gebeurde in de Tweede Wereldoorlog was voor hem een herhaling van de Eerste. Zoals de Duitsers met razzia’s en pogroms de joden vervolgden, zo deden de Oekraïners aan het eind van de Eerste Wereldoorlog precies hetzelfde. Voor Flohr herhaalde de geschiedenis zich.

Salo Flohr tegen Max Euwe in 1932.

Slechts één jaar verbleef hij in Nederland. Ontheemd en opgejaagd. Wat hij in de dertiger jaren nog wist te onderdrukken, zou vanaf dat moment een zware stempel op zijn psyche drukken: het schrijnende besef hoe mensen met elkaar kunnen omgaan. Was hij eerst onoverwinnelijk, voortaan eindigde hij hoog in de middenmoot. In het VARA-toernooi van 1939 eindigde hij bijvoorbeeld als derde van de vijf deelnemers, waar Landau won. Iemand die hij normaal gesproken toch echt wel verslagen zou hebben.

Salo Flohr in een van zijn vele schaaksimultaans.

En toen ook Nederland bedreigd werd, was Flohr een van de eersten die zou vluchten. Via Zweden naar Rusland, waar hij secondant werd van zijn vriend Botwinnik. Salo Flohr ging, en Salo Landau bleef. De laatste zou door de Duitsers opgepakt worden en het concentratiekamp niet overleven.

Foto uit 1971 in Rusland. Van links naar rechts: Flohr, Kotov, Lilienthal.

Salo Flohr stond bekend om zijn zuivere positionele stijl. Geen spektakel, maar hij versloeg ze wel, zijn tegenstanders. Alleen Aljechin heeft hij nooit kunnen verslaan. Vijf keer verloren, zeven remises. De taktische stijl van Aljechin lag hem kennelijk niet zo, en waarschijnlijk had hij in een match om de wereldtitel de begeerde trofee niet kunnen binnenhalen. Maar gedurende het door hem gewonnen beresterke toernooi van Nottingham 1936 versloeg hij wel de onoverwinnelijk geachte Capablanca. En ook Lasker.

Salo Flohr – Emanuel Lasker
Nottingham 1936

1.Pf3 d5 2.e3 Pf6 3.c4 e6 4.b3 Le7 5.Lb2 O-O 6.d4 b6 7.Pbd2 Lb7 8.Ld3 c5 Via een Réti-systeem komen we nu in een symmetrische, geweigerd damegambiet achtige stelling.
9.O-O Pbd7 10.De2 Het ene verschilletje tussen wit en zwart is de positie van de loper. Bij wit staat-ie op d3, waardoor nu De2 en e4 mogelijk is. Geeft wit toch nog iets om voor te spelen.
10…Tc8 11.Tfd1 Dc7 12.Tac1 Db8 13.Pe5 Pxe5 14.dxe5 Pe4 15.cxd5 exd5 Pxd2!? 16.Pxe4 dxe4 17.Lc4 Tcd8
In deze stelling heeft wit voordeel door de positie van de loper op c4. Ook de loper op b2 heeft meer potentie dan die op b7, omdat diens scope na een mogelijk e6 vergroot wordt.
18.Dg4 Lc6 19.Txd8 Dxd8 20.Td1 Da8 21.a4 a6

.

.

.

.

.

22.e6 Daar is hij dan.
22…f6 23.Td7 En een mooi kwaliteitsoffer eroverheen. Zwart moet wel aannemen, anders volgt Te8 Txe7 Txe7 Lxf6.
23…Lxd7 24.exd7+ Kh8 25.De6 Dd8 26.Lxa6 De witte stukken domineren de hele stelling. De toren op f8 snakt naar ruimte. Zwarts volgende zet helpt niet echt – nu wordt de loper op b2 sterk -, maar zwart wilde waarschijnlijk niet ook nog pion e4 verliezen.
26…f5 27.Le5 c4 28.Lxc4 Lc5 29.g3 De7 30.Lc7 Dxe6 31.Lxe6 Le7 32.b4 Ook zonder dames domineren de lopers het bord.
32…h6 33.a5 bxa5 34.bxa5 g6 35.Ld5

1-0